Λάθη και ανακρίβειες στην Ιστορία της Δ΄ Δημοτικού

Με επιστολή του προς τον Υπουργό Παιδείας Ευριπίδη Στυλιανίδη Υφυπουργό Παιδείας Ανδρέα Λυκουρέντζο, Αρχαιολόγος με βαθμό Α Αναπληρωτής Διευθυντού της Δ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ναυπλίου, Χρήστος Πιτερός επισημαίνει παρατηρήσεις και προτείνει διορθώσεις στο βιβλίο Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού: «Σχετικά με το βιβλίο της Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού «Στα αρχαία χρόνια» του Οργανισμού Έκδοσης Διδακτικών Βιβλίων του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, το οποίο έχουν συγγράψει οι κκ Θ.Κατσουλάκος, Μ.Λένα, Ι.Καριώτη και Χ.Κατσάρου και είχα την ευκαιρία πρόσφατα να εξετάσω προσεκτικά, διαπίστωσα ότι υπάρχουν τα παρακάτω επιστημονικά λάθη, ανακρίβειες και ελλείψεις στα κείμενα, στον υπομνηματισμό των εικονιζόμενων αρχαίων αντικειμένων και μνημείων και έκρινα υποχρέωσή μου και καθήκον να τις θέσω εγγράφως υπόψη σας, προκειμένου να ληφθούν υπόψη και να διορθωθούν σε προσεχή επανέκδοση των βιβλίων της Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού για την ορθή ενημέρωση των δασκάλων και των μαθητών.

1.Κεφάλαιο 9 με τίτλο «Τα γράμματα»
Στη σελίδα 31, εικόνα 2, σε αετωματική επιτύμβια στήλη εικονίζεται ηλικιωμένη μορφή δασκάλου της μουσικής με ιμάτιο και βακτηρία, που παραδίδει τη λύρα σε γυμνό μικρό μαθητή (φωτ.1). Η στήλη βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Βασιλείας της Ελβετίας και προέρχεται από την περιοχή της Βοιωτίας. Στον υπομνηματισμό της στήλης αναγράφεται : « Ο λυρικός ποιητής Πίνδαρος μαζί με ένα μικρό μαθητή του» . Η εικονιζόμενη στήλη έχει επιλεγεί από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών 1971, τόμος Β, σελ. 421, όπου αναγράφονται τα εξής : « Ποιητής με λύρα και ένα παιδάκι σε επιτύμβια στήλη των μέσων του Ε΄ π.Χ. αιώνα. Έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι ίσως πρόκειται για τον Πίνδαρο, τον μεγάλο Βοιωτό λυρικό ποιητή, ο οποίος σε αυτήν την περίοδο βρισκόταν στα γηρατειά του».
Στην στήλη αυτή προφανώς εικονίζεται μια σκηνή δασκάλου της μουσικής με το μαθητή του. Στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους αναφέρεται ότι «ίσως πρόκειται για το μεγάλο Βοιωτό λυρικό ποιητή Πίνδαρο», ενώ στο εγχειρίδιο της Δ΄ Δημοτικού αναγράφεται ως βεβαιότητα « Ο λυρικός ποιητής Πίνδαρος μαζί με ένα μικρό μαθητή του», αλλά το ότι δεν εικονίζεται ο λυρικός ποιητής Πίνδαρος θα γίνει φανερό στη συνέχεια.

2.Κεφάλαιο 20 με τίτλο «Η Αθήνα γίνεται η πιο ισχυρή πόλη»
Στη σελίδα 65, εικόνα 3, εικονίζεται μαρμάρινη προτομή ηλικιωμένου γενειοφόρου άνδρα (φωτ.2) με τον υπομνηματισμό « Ο Παυσανίας αρχηγός των Ελλήνων στη μάχη των Πλαταιών ». Η φωτογραφία έχει ληφθεί, όπως και η προηγούμενη, από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών 1971, τ.Β. σελίδα 343, όπου αναγράφεται το ακόλουθο κείμενο : « Ρωμαϊκό αντίγραφο προτομής του Παυσανία, του νικητή των Πλαταιών…κλπ, Ρώμη, Μουσείο Καπιτωλίου ».
Πράγματι το 1971, αλλά και ως το 1982, από τους ερευνητές είχε θεωρηθεί ότι η προτομή αυτή εικονίζει το Σπαρτιάτη στρατηγό Παυσανία. Αλλά η αρχαιολογική έρευνα δεν σταμάτησε στο 1971. Κατά τη δεκαετία του 1980 στις ανασκαφές της αρχαίας πόλης της Αφροδισιάδας στη Μ.Ασία, βρέθηκε ενεπίγραφη μαρμάρινη προτομή από την οποία επιβεβαιώθηκε ότι η παραπάνω προτομή δεν απεικονίζει τον Παυσανία, αλλά το Θηβαίο λυρικό ποιητή Πίνδαρο. Είναι λοιπόν απαραίτητο να γίνει η αναγκαία διόρθωση στο εγχειρίδιο της Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού [ Βιβλιογραφία : J.Bergemann, PINDAR, Das Bildnis eines konservativen Dichters, AM 106, 1991, 157-189, M.R.Hofter, The intellectual among the heroes. On the portrait of Pindar, AM 120, 2005, 211-232]. H ταύτιση αυτή επιβεβαιώνει επίσης ότι και στην προηγούμενη αετωματική στήλη δεν εικονίζεται ο Πίνδαρος.

3.Κεφάλαιο «Ηγεμονία της Σπάρτης»
Στη σελίδα 85, εικόνα 2, εικονίζεται το κατώτερο σωζόμενο τμήμα ενεπίγραφου χάλκινου κορινθιακού κράνους (φωτ.3) με τον υπομνηματισμό « Χάλκινο κράνος (Μουσείο Αρχαίας Ολυμπίας). Τι διαφορά έχει από αυτά που φορούν σήμερα οι στρατιώτες; ». Στον υπομνηματισμό αυτό επισημαίνουμε τα ακόλουθα :
α) Το εικονιζόμενο κορινθιακό κράνος δεν σώζεται ολόκληρο με αποτέλεσμα ο μαθητής να αδυνατεί να σχηματίσει ολοκληρωμένη εικόνα για το σχήμα ενός αρχαίου κορινθιακού κράνους και να το συγκρίνει με τα σημερινά κράνη. Υπάρχουν πολλά ακέραια σωζόμενα αρχαία κορινθιακά κράνη και η φωτογραφία ενός ολόκληρου αρχαίου κράνους μπορεί να χρησιμοποιηθεί προς σύγκριση με σύγχρονα κράνη και ο μαθητής να σχηματίζει την αντικειμενική εικόνα ενός ολόκληρου αρχαίου κορινθιακού κράνους, χωρίς να δυσκολεύεται να κάνει τη σύγκριση με ένα σύγχρονο κράνος. Γίνεται φανερό ότι πρέπει να γίνει κατ’ αρχήν αντικατάσταση της εικόνας αυτής με άλλη ολόκληρου αρχαίου κράνους.
β) Ωστόσο το εικονιζόμενο κράνος δεν είναι οποιοδήποτε αρχαίο κράνος πρόκειται για ένα μοναδικό ενεπίγραφο αρχαίο κράνος. Η εικόνα στο βιβλίο της Δ΄ Δημοτικού έχει ληφθεί από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών 1971, τόμος Β, σελίδα 297, που αναγράφει τα εξής σημαντικά στον υπομνηματισμό : « Περικεφαλαία κορινθιακού τύπου με την επιγραφή ‘ Μιλτιάδης ανέθηκεν τω Διί ’. Βρέθηκε στο ιερό του Διός στην Ολυμπία. Ίσως πρόκειται για ανάθημα του ίδιου του Μιλτιάδη μετά τη νίκη του Μαραθώνος, Μουσείο Ολυμπίας».
Η αρχαιολογική έρευνα αποδέχεται ότι πρόκειται πράγματι για το κράνος του Μιλτιάδη, τον νικητή των Περσών στον Μαραθώνα. Το αξιοπερίεργο είναι ότι αντί το κράνος αυτό να εικονισθεί στο κεφάλαιο 16 με τίτλο « Ο Περσικός κίνδυνος » , σελ. 50 κε της Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού, όπου εικονίζεται και περσικό κράνος με τον απαραίτητο υπομνηματισμό, αποσιωπάται παντελώς ότι πρόκειται για το κράνος του στρατηγού Μιλτιάδη, νικητή των Περσών στο Μαραθώνα, και απλώς χρησιμοποιείται σε άλλο κεφάλαιο «Ηγεμονία της Σπάρτης» ως σύγκριση με σύγχρονα κράνη ανεπιτυχώς, διότι σώζεται μόνο το ήμισυ του κράνους και οι μαθητές προφανώς αδυνατούν να σχηματίσουν αντικειμενική εικόνα για το πλήρες σχήμα του αρχαίου κράνους. Γίνεται φανερό ότι πρέπει να γίνουν οι απαραίτητες διορθώσεις σύμφωνα με τα παραπάνω σε προσεχή επανέκδοση του βιβλίου της Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού.

4.Κεφάλαιο «Η ηγεμονία της Θήβας»
Στη σελίδα 93, εικόνα 4, εικονίζεται αρχαίο κτήριο (φωτ.4) και αναγράφεται στον υπομνηματισμό « Ο τάφος του Επαμεινώνδα». Ο Θηβαίος στρατηγός Επαμεινώνδας, ως γνωστόν, σκοτώθηκε στη μάχη της Μαντίνειας το 362π.Χ.μεταξύ Θηβαίων και Σπαρτιατών.
Το αποσπασματικά εικονιζόμενο αρχαίο ορθογώνιο κτήριο κατασκευασμένο με μεγάλες αδρές ασβεστολιθικές πέτρες, αποκαλύφθηκε τα τελευταία χρόνια στη περιοχή της Μαντίνειας στα βορειανατολικά του πεδίου της μάχης της Μαντίνειας από τον Έφορο Αρχαιοτήτων Θεόδωρο Σπυρόπουλο, ο οποίος εξέφρασε την άποψη ότι πρόκειται για τον τάφο του Επαμεινώνδα. Για την άποψη αυτή, που αναγράφεται στο βιβλίο της Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού επισημαίνουμε με αντικειμενικά κριτήρια τα ακόλουθα:
α) Το κτήριο δεν έχει δημοσιευτεί.
β) Κατά την ανασκαφή δεν βρέθηκαν οστά, ούτε ταφικά κτερίσματα, ούτε κάποιος τάφος εσωτερικά ή εξωτερικά του κτηρίου, που να επιβεβαιώνει ότι πρόκειται κατ’ αρχήν για αρχαίο ταφικό μνημείο.
γ) Η άποψη του ανασκαφέα δεν έχει γίνει αποδεκτή από την αρχαιολογική έρευνα
δ) Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) σε επίσκεψή του στο μνημείο πριν από μερικά χρόνια, δεν εξέδωσε δυστυχώς ανακοίνωση ενημέρωσης της κοινής γνώμης, αν πρόκειται για τον τάφο του Επαμεινώνδα ή όχι, ως όφειλε. Προφανώς επεφυλάχθη, ίσως διότι δεν έγινε αντιληπτό το είδος του αποκαλυφθέντος μνημείου και η κοινή γνώμη δεν ενημερώθηκε από το επίσημο αρμόδιο γνωμοδοτικό όργανο της Πολιτείας, με αποτέλεσμα να πλανάται η «φήμη» ότι πρόκειται για τον τάφο του Επαμεινώνδα και οι συγγραφείς της Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού, αβασάνιστα, ως μη ειδικοί αρχαιολόγοι, απεικόνισαν ως τον τάφο του Επαμεινώνδα. Αλλά με βάση τα ανευρεθέντα αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία δυστυχώς είναι αδημοσίευτα, η μη ανεύρεση τάφου, οστών σκελετού, κτερισμάτων, η αδρή κατασκευή του αρχαίου κτηρίου, ο τρόπος κατασκευής του δεν συνηγορούν σε καμία περίπτωση ότι πρόκειται για ταφικό μνημείο. Άλλωστε το μνημείο αυτό δυστυχώς είναι αδημοσίευτο.
Από τον τρόπο κατασκευής και μόνο αλλά και το σχήμα του γίνεται φανερό για τους «παροικούντες στην Ιερουσαλήμ» ότι πρόκειται για οχυρωματική κατασκευή, που χρονολογείται κατ’ αρχήν από τον τρόπο της κατασκευής του και μόνο στον 4ο-3ο αιώνα π.Χ., λαμβανομένου σοβαρά υπόψη ότι τα ευρήματα δυστυχώς είναι αδημοσίευτα. Πρόκειται χωρίς περιθώρια αμφιβολιών για αρχαίο πύργο της εποχής αυτής στα νότια όρια της πόλης κράτους της Αρχαίας Μαντίνειας. Η κατασκευή μεμονωμένων πύργων μεγάλου μεγέθους την εποχή αυτή ήταν συνήθης και γνωστή στην αρχαιολογική έρευνα. Ο πύργος αυτός χρονολογείται περίπου την ίδια εποχή με τις ονομαζόμενες «πυραμίδες» της Αργολίδας, για τις οποίες κατά καιρούς έχουν εκφραστεί από διάφορους αντιστόρητους και μη ειδικούς, αλλά και δημοσιαγράφους κλπ ότι πρόκειται για πυραμίδες, δήθεν αρχαιότερες και από τις πυραμίδες της Αιγύπτου ! Οι αποκαλούμενες «πυραμίδες» της Αργολίδας, ως γνωστόν, είναι αρχαίο πολυώροφοι πύργοι του 4ου – 3ου αιώνα π.Χ. (με άνισες πλευρές) με επικλινή τοιχώματα στο ισόγειο σωζόμενο τμήμα, για καθαρά στατικούς λόγους [Χ.Πιτερός, Οι «πυραμίδες» της Αργολίδας, Πρακτικά Ε΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήνα 1998, τόμος Γ, σελ.344-394].
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό χωρίς περιθώρια αμφιβολιών ότι το εικονιζόμενο αρχαίο μνημείο στην Ιστορία της Δ΄ Δημοτικού δεν είναι ο τάφος του Επαμεινώνδα και είναι απαραίτητο η φωτογραφία αυτή να αφαιρεθεί από το βιβλίο της Ιστορίας. Είναι άλλωστε αδιανόητο να εικονίζεται αδημοσίευτο αρχαίο μνημείο με ερμηνεία ή υπόθεση, η οποία δεν έχει γίνει δεκτή από την επιστημονική έρευνα.

5.Κεφάλαιο «Ο Πύρρος, βασιλιάς της Ηπείρου»
Στη σελίδα 111, σχετικά με το θάνατο του Πύρρου αναφέρονται τα εξής : «Την νύχτα στη διάρκεια σύγκρουσης (στην πόλη του Άργους) ο Πύρρος σκοτώθηκε και ο στρατός του παραδόθηκε στους Μακεδόνες». Πράγματι ο στρατός του Πύρρου εισήλθε στην πόλη του Άργους νύχτα, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος (Πύρρος 33-34). Αλλά ο Πύρρος δεν σκοτώθηκε τη νύχτα αλλά την επόμενη ημέρα κατά τις οδομαχίες στους στενούς δρόμους του Άργους, όπως περιγράφεται λεπτομερώς από τον Πλούταρχο « ήδη δε διαλάμπαντος η τε Ασπίς όπλων περίπλεως πολεμίων οφθείσα τον Πύρρον διετάραξε »
Άλλωστε η περιγραφή του θανάτου του Πύρρου περιγράφεται στη σελίδα 112 της Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού « Παράθεμα 3 : Κεραμίδα στο κεφάλι» σύμφωνα με την οποία «…Η μητέρα του νέου (Αργείου) παρακολουθούσε τη μάχη από τη στέγη. Μόλις είδε το γιο της να παλεύει με τον Πύρρο φοβήθηκε για τη ζωή του. Πήρε λοιπόν στα χέρια της ένα κεραμίδι και το πέταξε στον Ηπειρώτη βασιλιά. Το κεραμίδι έπεσε στο κεφάλι του Πύρρου και τον σκότωσε ».
Εάν ο Πύρρος σκοτώθηκε νύχτα πως η μητέρα του νεαρού Αργείου είδε μέσα στη νύχτα και αναγνώρισε από την στέγη της οικίας της ότι ο γιος της πάλευε με τον Πύρρο ;
Από τα παραπάνω τίθεται το απλό αναπάντητο ερώτημα. Πως είναι δυνατόν να μην γίνονται αντιληπτά λάθη και ανακρίβειες από τους κριτές – αξιολογητές του βιβλίου, που συμμετέχουν ως γνωστόν, καθηγητής Πανεπιστημίου, Σχολικός Σύμβουλος και Εκπαιδευτικός ΠΕ, καθώς και από τον υπεύθυνο του μαθήματος κατά την συγγραφή ; Η αξία ενός βιβλίου κρίνεται στη λεπτομέρεια.

6.Κεφάλαιο «Οι τέχνες και τα γράμματα στα ελληνιστικά χρόνια»
Στη σελίδα 117, εικόνα 6, εικονίζεται η γνωστή φανταστική μεσαιωνική αναπαράσταση του αγάλματος του κολοσσού της Ρόδου (φωτ.5), με τα πόδια ανοιχτά πάνω από το λιμάνι και στον υπομνηματισμό αναφέρεται απλώς : « Ο κολοσσός της Ρόδου » .
Στο αναγραφόμενο κείμενο δεν αναφέρεται ότι πρόκειται για φανταστική μεσαιωνική αναπαράσταση με αποτέλεσμα οι δάσκαλοι και οι μαθητές να πιστεύουν ότι αυτό ήταν το πραγματικό άγαλμα του Κολοσσού της Ρόδου, που είχε κατασκευάσει το 280 π.Χ. ο γλύπτης Χάρης ο Λίνδιος, ύψους 32μ.
Επίσης στο κείμενο αναγράφεται η πρωτοφανής αντιεπιστημονική ανακρίβεια ότι «…εσωτερικά το άγαλμα ήταν χτισμένο (!) με πέτρα και εξωτερικά ήταν καλυμμένο (!) με ορείχαλκο..», αντί να γραφεί απλά ότι το άγαλμα ήταν χάλκινο.
Ως γνωστόν τα χάλκινα αγάλματα κατασκευάζονταν από ορείχαλκο. Κατά το στάδιο της κατασκευής και πριν τη χύτευση στο εσωτερικό του αγάλματος κατασκευαζόταν το πήλινο πρόπλασμα, και όχι από πέτρα, με τον μεταλλικό σκελετό, τον ονομαζόμενο κάνναβο.
Λόγω του μεγάλου μεγέθους το άγαλμα αυτό χυτεύτηκε τμηματικά και στη συνέχεια συγκολλήθηκαν τα τμήματά του. Είναι επίσης βέβαιο ότι σε καμία περίπτωση ο κολοσσός της Ρόδου δεν είχε το εικονιζόμενο φανταστικό σχήμα.
Το 224 π.Χ. μετά από ισχυρό σεισμό το άγαλμα αυτό, ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, κατέπεσε στο έδαφος.
Γίνεται φανερό ότι οι αντιεπιστημονικές αναγραφόμενες ανακρίβειες πρέπει να απαλειφθούν από το βιβλίο της Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού.

7.Θα μπορούσε κανείς να αναφέρει και άλλες ελλείψεις στον υπομνηματισμό των εικόνων, ώστε τα εικονιζόμενα αντικείμενα και μνημεία να γίνονται καλύτερα κατανοητά από τους δασκάλους και τους μαθητές, αλλά και ως προς την απαράδεκτη ποιότητα ολίγων, ευτυχώς εικόνων, οι οποίες πρέπει σε προσεχή επανέκδοση να αντικατασταθούν με καλύτερες φωτογραφίες. Αλλά κρίνω απαραίτητο να επισημάνω ότι πρέπει να αντικατασταθεί οπωσδήποτε η άθλια εικόνα με τα μοναδικά γλυπτά της κενταυρομαχίας από το αέτωμα του ναού του Διός της Ολυμπίας του 5ου π.Χ. αιώνα στη σελίδα 134. Εάν ζητηθεί π.χ. μια καλή φωτογραφία από το Μουσείο της Αρχαίας Ολυμπίας οι αρχαιολόγοι της αρμόδιας Εφορείας Αρχαιοτήτων θα σας την αποστείλουν αμέσως.
Επίσης ως προς τον πρόχειρο και ελλιπή υπομνηματισμό των εικόνων ενδεικτικά αναφέρουμε τα ακόλουθα : α) Στη σελίδα 15, εικόνα 3, όπου εικονίζεται πήλινο ομοίωμα πρώιμου ναού από το Ηραίο του Άργους, όπως ορθά αναφέρεται στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα 1971, τ.Β. σελίς 195, στην Ιστορία της Δ΄ Δημοτικού αναγράφεται αόριστα « Πήλινο ομοίωμα μικρού κτιρίου που βρέθηκε σε ιερό της Ήρας κοντά στο Άργος », χωρίς να επισημαίνεται ότι πρόκειται για ομοίωμα αρχαίου ναού.
Στη σελίδα 47, εικ. 3, εικονίζεται το αρχαίο θέατρο της Μιλήτου. Στον υπομνηματισμό της Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού αναγράφεται γενικώς : « Ερείπια από την αρχαία Μίλητο..». Η γενική και αόριστη λέξη «ερείπια» αναφέρεται συχνά στον υπομνηματισμό αρχαίων μνημείων της Ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού με αποτέλεσμα να δημιουργείται ασάφεια και σύγχυση στους μαθητές.
Επίσης στη σελίδα 96, στην εικόνα 4, όπου εικονίζεται μικρό ελεφαντοστέινο κεφάλι του Φιλίππου του Β΄, εσφαλμένα αναγράφεται : «Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό Μουσείο». Ως γνωστόν έχει μεταφερθεί, όπως και η εικονιζόμενη χρυσή λάρνακα στη σελίδα 97, εικόνα 5, στην «Βεργίνα, κτήριο προστασίας βασιλικών τάφων». Η διόρθωση είναι αυτονόητη.

8. Πρέπει επιτέλους να γίνει αντιληπτό από όλους μας στην πράξη και όχι στα μεγάλα λόγια και στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ότι είμαστε μια ευρωπαϊκή χώρα. Είναι απαράδεκτο σε ένα σύγχρονο βιβλίο αρχαίας ιστορίας της Δ΄ Δημοτικού να εικονίζονται πλήθος αγαλμάτων, αρχαίων μνημείων κτλ και να μην καλείται ως συνεργάτης ειδικευμένος αρχαιολόγος, να κάνει τον υπομνηματισμό και τις απαραίτητες υποδείξεις προς αποφυγή λαθών και παραλείψεων. Η συνήθης τακτική συγγραφέων των εγχειριδίων για τους μαθητές να περισυλλέγουν εικόνες από διάφορα βιβλία που έχουν λάθη, παραλείψεις και ανακρίβειες είτε από παλιές εκδόσεις και μη αξιόπιστες πηγές με υπομνηματισμό πρέπει να σταματήσει άμεσα. Οι συγγραφείς εγχειριδίων του Δημοτικού πρέπει να συνειδητοποιήσουν κάποτε ότι δεν είναι παντογνώστες για θέματα τουλάχιστον, τα οποία δεν ανήκουν στις ειδικότητές τους και να συνεργάζονται με επιστήμονες άλλων ειδικοτήτων, ώστε να μην γίνεται παραπληροφόρηση στους μαθητές και τους δασκάλους και να μην αυξάνεται το κόστος της επανέκδοσης βιβλίων λόγω αδικαιολογήτων λαθών, που θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί.
Τέλος η συγγραφή εγχειριδίων με προκήρυξη δημόσιου διαγωνισμού είναι απαραίτητη στοιχειώδης προϋπόθεση για μια ευρωπαϊκή χώρα».