Η ρήξη της πολιτικής με τον ορθολογισμό

Άρθρο του Γεώργιου Στείρη, Λέκτορα Φιλοσοφίας Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστήμιου Αθηνών

Όσοι ανακαλούν στη μνήμη τους, έστω ως παιδική ανάμνηση, τις προεκλογικές περιόδους στις δεκαετίες του 1970 και του 1980, νοσταλγούν, πέραν της ζωτικότητάς τους, το γεγονός ότι τότε σημειωνόταν ουσιώδης πολιτική αντιπαράθεση και μάχη θέσεων. Ο πολιτικός διάλογος, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες πολλών να τον ευτελίσουν και να τον απαξιώσουν, εξακολουθούσε να είναι γόνιμος. Οι πολιτικοί έρχονταν σε άμεση επαφή με τον πολίτη, επισκεπτόμενοι τους χώρους που δραστηριοποιούντο οι πολίτες, συζητούσαν μαζί τους, ενίοτε δε η αντιπαράθεση με τους αντιπάλους ζέσταινε την ατμόσφαιρα. Αλλά και οι πολίτες εκλάμβαναν εαυτούς ως προμάχους της ιδεολογίας τους και μάχονταν να πείσουν όσους περισσότερους μπορούσαν. Η τρέχουσα προεκλογική περίοδος όμως δεν διαθέτει κανένα σχεδόν από τα χαρακτηριστικά εκείνων των περιόδων. Είναι αφόρητα βαρετή. Αυτή η ανία είναι δυνατόν να καταστεί παρήγορη, εάν οι πολίτες πάψουν να παρακολουθούν τηλεμαχίες και αποφασίσουν να προβληματιστούν για ορισμένα σύγχρονα φαινόμενα της πολιτικής. Ελπίζοντας πως ο δημόσιος διάλογος δεν έχει εκπνεύσει, είθε κάποιες ατάκτως ερριμμέναι σκέψεις να γεννήσουν αντίλογο.

Ποιοι είναι οι πλέον κατάλληλοι να κυβερνήσουν;

Ο Βρετανός φιλόσοφος του 19ου αιώνα John Stuart Mill (1806-1873) στο έργο του Considerations on Representative Government προβληματίζεται, συν τοις άλλοις, σχετικά με το ποιοι είναι οι καταλληλότεροι να κυβερνήσουν. Αναθυμούμενος την Πολιτεία του Πλάτωνα, ο Mill υποστηρίζει ότι η εξουσία πρέπει να ανατίθεται στους απρόθυμους να την αναλάβουν: «Ο Πλάτων αντιλαμβανόταν ορθότερα τις προϋποθέσεις της επιτυχημένης διακυβέρνησης όταν διετείνετο ότι η πολιτική εξουσία πρέπει να ανατίθεται σε εκείνους που δεν επιθυμούν να την αναλάβουν. Το μόνο κίνητρο που μπορεί να εμπιστευθεί ο πολίτης είναι η επιθυμία κάποιου πραγματικά απόλυτα ικανού να κυβερνήσει να μην αναλάβουν την εξουσία ανίκανοι ή χειρότεροι» (Considerations on Representative Government, X). Στην πλατωνική Πολιτεία το επιχείρημα αυτό διατυπώνεται αναλυτικότερα, σε αρκετά σημεία του έργου (ενδεικτικά 347d, 519b-521c). Κατά τον φιλόσοφο ικανοί να αναλάβουν την εξουσία, και όχι να την καταλάβουν, είναι όσοι, μετά από πολυετή, επίπονη εκπαίδευση, αποδείξουν μέσω της εν γένει πολιτείας τους ότι διαθέτουν όλα τα απαιτούμενα εχέγγυα για να κυβερνήσουν ορθά και αποτελεσματικά. Όμως αυτοί οι άνθρωποι είναι απρόθυμοι να ασχοληθούν με την πολιτική, διότι επιθυμούν να αφιερωθούν στην επιστήμη ή τα γράμματα. Αντίθετα, οι πρόθυμοι είναι οι πλέον ακατάλληλοι. Αυτοί επιδιώκουν να ικανοποιήσουν προσωπικά οφέλη, να πλουτίσουν ή να απολαύσουν την εξουσία, να ικανοποιήσουν την μωροφιλοδοξία τους. Το χειρότερο δε είναι ότι δεν συναισθάνονται τη δυσκολία της διακυβέρνησης και αφελώς επιδιώκουν το πλέον δύσκολο έργο, το οποίο υπερβαίνει τις δυνατότητές τους. Άρα, καθήκον των πολιτών και των ήδη κυβερνώντων είναι να πείσουν τους ικανούς να ασχοληθούν με τα κοινά, ώστε να μην καταστρέψουν την πολιτεία οι μέτριοι και οι ιδιοτελείς. Οποιαδήποτε σύγκριση με την σύγχρονη πολιτική σκηνή είναι θλιβερά διδακτική….

Προοφορικός λόγος και υποβάθμιση της πολιτικής

Από την εποχή του Γουτεμβέργιου ο ανθρώπινος πολιτισμός ετέθη σε τροχιά ραγδαίας εξέλιξης, στηριζόμενος στα πλεονεκτήματα που προσέφερε η διάδοση του γραπτού λόγου. Όλοι μπορούσαν να προσεγγίσουν τη γνώση με χαμηλό κόστος, να μελετήσουν σε βάθος, να κρίνουν, να αξιολογήσουν, να αμφισβητήσουν και εν τέλει να παράγουν νέα γνώση. Στη διάρκεια του 20ου αιώνα, με την εφεύρεση και διάδοση της τηλεόρασης, ο γραπτός λόγος άρχισε προοδευτικά να αποκαθηλώνεται. Οι άνθρωποι πια διαβάζουν λιγότερο και καταναλώνουν όλο και περισσότερες εικόνες. Και ενώ ο Alexis de Tocqueville (1805-1859) είχε λατρέψει την αμερικανική δημοκρατία επειδή, λόγω της αδυναμίας των υποψηφίων να περιοδεύσουν την αχανή αυτή χώρα, οι πολίτες επέλεγαν με κριτήριο τη μελέτη πολιτικών φυλλαδίων και εφημερίδων, στον 21ο αιώνα οι πολίτες έχουν πάψει όχι μόνο να διαβάζουν, αλλά και να σκέπτονται. Η τηλεοπτική εικόνα είναι ρέουσα και περιορίζει τον θεατή στην απέλπιδα προσπάθεια να παρακολουθήσει την εξέλιξη των τεκταινομένων, στερούμενος τη δυνατότητα να σκεφθεί και να αρθρώσει αντίλογο. Επιπροσθέτως, η εικόνα εξασκεί τη δική της βία, μιας και επηρεάζει συναισθηματικά τον τηλεθεατή, ο οποίος κατά συνέπεια δεν κρίνει ορθολογικά. Παρότι ο Διαφωτισμός αποτελεί ορόσημο στην πορεία του πνεύματος, η ελληνική, και όχι μόνο, πολιτική σκηνή εξακολουθεί να διέπεται από τον ανατολίτικο ανορθολογισμό. Βαρύνει ο ρόλος του φωτογράφου και του επικοινωνιολόγου, όχι η ουσία της πολιτικής.

Προσωπικότητες, πελατειακό σύστημα και λαϊκισμός

Ως απόρροια των προαναφερθέντων και επειδή αυτοσκοπός των πολιτευομένων είναι η κατάκτηση και η νομή της εξουσίας, τα κόμματα επιλέγουν υποψηφίους με γνώμονα την εικόνα που οι τελευταίοι έχουν επιμελώς φιλοτεχνήσει για τους εαυτούς τους, με την αρωγή ακριβοπληρωμένων ειδικών και εξωνημένων δημοσιογράφων. Οι υποψήφιοι αυτοί, προκειμένου να εκλεγούν, επιβιβάζονται στο όχημα του λαϊκισμού. Με τη συμβολή άλλων ειδικών, των δημοσκόπων, φροντίζουν να πληροφορηθούν εγκαίρως τις επιθυμίες του πολίτη, ώστε την κατάλληλη στιγμή να του υποσχεθούν αυτά ακριβώς που επιθυμεί να ακούσει. Ο πολίτης βαυκαλίζεται τοιουτοτρόπως πως ο υποψήφιος αποτελεί κομμάτι εκ της σαρκός του, πως εκφράζει το λαϊκό αίσθημα. Καθήκον όμως του πολιτικού είναι να προτείνει, στηριζόμενος σε απόλυτα πραγματολογικές βάσεις, όλα όσα θα συμβάλλουν στην εύρυθμη και αποτελεσματική λειτουργία του κράτους. Μη συναισθανόμενοι το μέγεθος της ευθύνης τους, οι πολιτευόμενοι καταφεύγουν, υποκύπτοντας και στις πιέσεις του εκλογικού σώματος, στην υποσχεσιολογία και την ικανοποίηση προσωπικών ρουσφετιών, διαλύοντας κάθε έννοια κράτους δικαίου. Όσοι από αυτούς αποδειχθούν περισσότερο καπάτσοι και εκλεγούν, είναι ανίκανοι να κυβερνήσουν. Πνιγμένοι στην οίηση της εκλογής τους, μεθυσμένοι από την εξουσία, ανέτοιμοι πνευματικά να ανταποκριθούν στο ρόλο τους, στερούμενοι γνώσεων και παιδείας, δέσμιοι του λαϊκισμού που εξέθρεψαν και των πελατειακών δικτύων που εκμεταλλεύτηκαν ή εξύφαναν, καρπώνονται από τη νομή της εξουσίας, βυθίζοντας το δημόσιο βίο στην ανυποληψία και την αναποτελεσματικότητα.
Ως Αργείοι, ας νιώσουμε εμείς τουλάχιστον αιδώ για όλα αυτά. Όσοι από τους ελάχιστους πολιτικούς αντιστάθηκαν στο συρμό, κατέβηκαν από το τραίνο ή έμειναν έξω από το μαντρί και τους έφαγε ο λύκος. Οι υπόλοιποι απλά απολαμβάνουν την θαλπωρή των οικοσκευών της Siemens.